Szczepienie roślin iglastych – najważniejsze zasady

Szczepienie roślin to jeden z bardziej pracochłonnych sposobów rozmnażania, trudny do zautomatyzowania, wymagający doświadczenia oraz umiejętności. Kiedyś szkółkarze powszechnie sami szczepili rośliny, które dalej produkowali. Obecnie najczęściej posiłkują się kupnem szczepionej „młodzieży” roślin iglastych, którą potem uprawiają do osiągniecia wartości handlowej. W Polsce mamy wiele szkółek, które wyspecjalizowały się w dostarczaniu takiego młodego materiału dla innych producentów.

Iglaste i liściaste – 7 najważniejszych różnic przy szczepieniu

• Okienko czasowe dla zabiegu szczepienia taksonów iglastych jest znacznie węższe i ważniejsze w porównaniu z tym dla roślin liściastych. Najczęściej to, zależnie od pogody, okres od grudnia do marca.
• Temperatura uprawy w czasie zabiegu i po nim powinna być niska, aby uniknąć przedwczesnego wybijania pędów na zrazach, zanim dojdzie do zrostu szczepu.
• Bezpośrednio po szczepieniu wymagane jest utrzymywanie wysokiej wilgotności powietrza, zazwyczaj poprzez okrywanie dodatkową folią.
• Podkładki dla roślin iglastych powinny być pobudzone do rozwoju na 2-3 tygodnie przed szczepieniem, a zrazy – w pełni uśpione.
• Dla gatunków iglastych podstawową metodą szczepienia jest przystawka boczna.
• Choroby grzybowe mogą być poważnym problemem i należy je monitorować. Konieczne jest przestrzeganie warunków sanitarnych, w tym usuwanie żółknących lub poczerniałych igieł, profilaktyczne stosowanie fungicydów o szerokim spektrum działania oraz środków sterylizujących.
• Aklimatyzacja szczepów iglastych do warunków zewnętrznych jest znacznie bardziej problematyczna niż w przypadku taksonów liściastych.

Kompatybilność podkładek

Dla gatunków iglastych najczęściej na podkładki wykorzystuje się rośliny tego samego gatunku lub z tej samej rodziny. Im dalsze jest ich pokrewieństwo (rodzina, rodzaj) tym trudniejsze jest zrastanie komponentów, a szczep zazwyczaj mniej trwały.

Sosny – wiele kombinacji

Najwięcej kombinacji możliwych jest chyba dla sosen ze względu na ich zróżnicowanie w grupy o odmiennej liczbie igieł w okółku. I tak, sosny pięcioigielne szczepi się zazwyczaj na Pinus strobus, P. wallichiana lub P. armandii. Sosny trójigielne – na P. ponderosa, a gatunki dwuigielne – na P. sylvestris lub P. contorta.  Możliwe jest jednak np. szczepienie pięcioigielnych sosen: limby (P. cembra), rumelijskiej (P. peuce) czy koreańskiej (P. koraiensis) na dwuigielnej sośnie pospolitej. Czasami kombinacja ma również za zadanie stymulowanie lub hamowanie wzrostu szczepów. Dlatego sosny karłowate bywają szczepione na P. mugo, a silnie rosnące – na P. nigra zamiast na P. sylvestris.

Podkładki dla innych gatunków

Dla świerków podstawową podkładką jest Picea abies, a dla jodeł – siewki gatunku lub Abies alba czy A. norddmanniana. Modne ostatnio szczepione cyprysiki szczepi się na zwykle na siewkach gatunku, Chamaecyparis lawsoniana i C. pisifera. Możliwe jest też wykorzystywanie na podkładki  sadzonek, np cyprysików Lawsona ‘Alumii’ czy groszkowego ‘Squarrosa’. W przypadku cyprysika nutkajskiego wykorzystuje się siewki gatunku, a nawet żywotnika zachodniego. Szczepy odmian cyprysika nutkajskiego na cyprysiku Lawsona nie są bowiem długowieczne. 

Dla jałowców podkładką jest najczęściej Juniperus virginiana ‘Skyrocket’ lub ‘Blue Arrow’ albo J. communis ‘Hibernica’.

Żywotniki zachodnie szczepi się siewkach lub sadzonkach gatunku. Także na siewkach gatunku szczepi się zazwyczaj jedlice, cisy, choiny, sośnice, metasekwoje czy cypryśniki. W przypadku cedrów podstawową podkładką na zachodzie jest Cedrus deodara. U nas wykorzystywany jest jednak bardziej odporny na niskie temperatury cedr libański. W Stanach Zjednoczonych dla cedrów próbowano też wykorzystywać na podkładkę sosnę wejmutkę. Szczepy zrastały się, ale na razie brakuje danych o ich dalszej żywotnosci.   

Przygotowanie podkładek

Podkładki do szczepienia roślin iglastych muszą być doniczkowane i dobrze ukorzenione. Najlepsze są te o silnym wzroście i odpowiedniej wielkości (średnicy). Większość szkółkarzy kupuje materiał na podkładki w multiplatach lub pojemnikach P9. Te pierwsze uprawia się w szkółce zazwyczaj jeszcze przez dwa sezony, te z P9 – przez jeden, przesadzając do większych pojemników. Zazwyczaj produkcja jest tak prowadzona, aby uzyskać podkładki, których średnica najbardziej odpowiada średnicy zrazów. Te ostatnie różnią się zwykle znacznie w zależności od odmiany, stąd potrzebne bywają podkładki cieńsze i grubsze. Dłużej trzeba też produkować wysokie podkładki dla form piennych.

Podkładki przeznaczone do szczepienia w danym sezonie, przenosi się jesienią pod nieogrzewane osłony. Na 2-3 tygodnie przed planowanym zabiegiem podnosi się w nich temperaturę do około 10^oC, aby pobudzić je do rozpoczęcia wzrostu. Wtedy też oczyszcza się z pędów bocznych fragment, w którym będą szczepione (u podstawy lub wyżej dla form piennych). Niektórzy szkółkarze skracają też w tym czasie pędy główny oraz boczne, aby wprowadzić pomiędzy gęsto ustawiony materiał więcej powietrza.  Bardzo ważne jest również dobre podlanie podkładek przed szczepieniem, gdyż po tym zabiegu nie podlewa się ich zazwyczaj przez około 4 tygodnie, aby nie utrudniać zrastania.  

Zrazy    

Gdy szkółkarz dysponuje własnymi matecznikami najbardziej odpowiednie jest pobieranie zrazów bezpośrednio przed szczepieniem. Chociaż jest to możliwe, nie powinno się ich ścinać podczas dużego mrozu, gdyż drewno jest wtedy bardziej kruche i może tworzyć mikropęknięcia. Na zrazy wybiera się zazwyczaj pędy jednoroczne (2- lub 3-letnie mogą być dla gatunków z rodziny cyprysowatych). Najlepsze będą te wierzchołkowe. Pędy boczne będą później wymagały bardziej dokładnego przywiązywania do palików, aby wyprowadzić proste przewodniki (dla odmian, które je wytwarzają). Nie powinno się wykorzystywać na zrazy pędów bocznych dla odmian kolumnowych, o wyprostowanym pokroju.   

Jeżeli nie ma możliwości ścięcia zrazów przed samym szczepieniem, można je umieścić w worku foliowym i przechować przez kilka dni (zwykle do 10-14) w chłodni w temperaturze 0-2^oC. Tak postępuje się zazwyczaj, gdy zrazy pochodzą z zakupu lub wymiany. Bezpośrednio przed szczepieniem z części zrazu, która będzie przycinana usuwa się igły. U sosen można je wyrwać, u świerków lepiej zrobić to ostrym nożem lub żyletką (zawsze w stronę, w którą się układają).  

Termin

Szczepienie roślin iglastych zazwyczaj rozpoczynano w Polsce wczesną wiosną, w lutym i kontynuowano w marcu. Na zachodzie Europy sosny szczepi się jednak już nawet pod koniec listopada i w grudniu. To gatunek, który uszlachetnia się w ten sposób jako pierwszy. Ważne jest, aby temperatura po zaszczepieniu nie była zbyt wysoka, bo sosny źle ją znoszą. Na przykład, gdy wiosna jest wczesna i temperatura pod osłonami rośnie powyżej 18^oC, wtedy odsetek przyjęć spada. Najlepiej byłoby, gdyby wynosiła ona 12-15^oC. Po sosnach, jako kolejne szczepi się najczęściej świerki, potem jałowce, jodły, cyprysiki, a na końcu modrzewie.

Wysoka temperatura pobudza niezrośnięte do końca zrazy do wzrostu, co negatywnie wpływa na rozwój szczepów. Z powodu coraz wcześniejszych i słonecznych wiosen, także u nas coraz częściej szczepienie zaczyna się już w styczniu, kontynuuje w lutym i kończy w marcu.

Najczęściej na przystawkę boczną

Ta metoda jest podstawową przy szczepieniu gatunków iglastych. Oba komponenty (zraz i podkładka) powinny mieć podobną średnicę. Dopuszczalne jest użycie zrazu nieco cieńszego od podkładki. Szczepić, zwłaszcza gatunki wydzielające żywicę (np. sosny, świerki, jodły), powinno się w niskiej temperaturze (do 10^oC). W wyższej wyciekająca żywica może zalewać komponenty, izolując scalane fragmenty zraza i podkładki.    

Wybrane do szczepienia miejsce na podkładce oczyszcza się z igieł (ewentualnie też z brudu). Ostrym nożem nacina się ją płytko, jednostronnie na długości 3-5 cm, aby odstawał wąski pasek kory, ale bez odsłaniania drewna. Następnie pasek ten skraca się na długość 1-2 cm. Zraz przycina się ukośnie, aby z jednej strony cięcie odpowiadało wielkością temu na podkładce. Z drugiej strony przycina się go również skośnie, ale tylko na długość odpowiadającą zwisającemu paskowi kory na podkładce.

Oba komponenty łączy się dokładnie zakrywając zewnętrzne cięcie na zrazie paskiem odciętej podkładki. W niektórych szkółkach pozostawia się pasek kory bez skracania. W innych skraca się go jeszcze bardziej pozostawiając tylko kilkumilimetrowy fragment podtrzymujący zraz.

Zawsze przed szczepieniem warto zainwestować w profesjonalne, wysokiej jakości narzędzia: sekatory oraz noże do szczepień. Wcześniej należy też zaopatrzyć się w materiały do wiązania szczepów (paski, gumki) oraz – jeżeli go używamy – wosk.

Mocne związanie komponentów

Całość należy związać, paskiem z elastycznej folii, gumką czy cienkim bawełnianym sznurkiem. Należy zaczynać od góry, a kończyć na podkładce. Wiązanie nie musi być gęste, ważne, aby było mocne. Obecnie używa się zwykle do wiązania produktów, które ulegają samorozpadowi po kilku tygodniach i nie wymagają usuwania ze szczepów.

Smarować czy nie?

Jedni szkółkarze smarują dodatkowo miejsce szczepienia płynnym woskiem, inni pozostawią jedynie wiązanie. Przy użyciu wosku należy pamiętać, aby był to tzw. zimny wosk, czyli produkt przyjmujący formę płynną w niskiej temperaturze. U roślin iglastych zimozielonych trzeba nanosić go pędzelkiem. Poprzez zanurzenie można to robić tylko w przypadku gatunków zrzucających igły (modrzew, metasekwoja, cypryśnik).  

Inne metody

Rzadko szczepi się rośliny iglaste w szparę boczną. To metoda pozwalająca na użycie stosunkowo cienkich zrazów przy znacznie grubszych podkładkach. Zraz przycina się obustronnie w klin. Podkładkę przygotowuje się podobnie, jak do szczepienia na przystawkę boczną. Paska kory nie odcina się jednak całkowicie, a jedynie odchyla końcówką noża do szczepień z jednej strony. W to miejsce należy wsunąć zraz, aby przynajmniej z jednej strony jego kambium stykało się z tym u podkładki.

Dla gatunków iglastych zrzucających igły korzysta się z metody szczepienia przez stosowanie. Podkładka i zraz powinny być podobnej średnicy. Na obu wykonuje się odpowiadające sobie długie cięcie (podkładkę ścina się całkowicie), łączy oba komponenty, wiąże i zabezpiecza woskiem. 

Warunki zrastania

Po szczepieniu większość roślin okrywami się dodatkowymi niskimi tunelikami foliowymi, aby zwiększyć wilgotność powietrza. Nie podlewa się ich co najmniej przez miesiąc, gdyż woda wnikająca pomiędzy zraz i podkładkę może utrudniać lub nawet zniweczyć zrastanie. Temperatura w tym okresie powinna wynosić około 15°C. Dlatego osłony do szczepień często cieniuje się od wewnątrz (lub maluje specjalnymi preparatami od zewnątrz), aby uchronić wnętrze przed przegrzaniem w słoneczne dni.  

W znanej szkółce roślin iglastych ze Stanów Zjednoczonych – Iseli Nurseries – w okresie zrastania wnętrze obiektu zamgławia się co 7-10 dni. Zamgławianie skutecznie podnosi wilgotność, równocześnie nie powodując jednak moczenia szczepów. Warunki wysokiej wilgotności sprzyjają natomiast rozwojowi chorób grzybowych, które należy monitorować. W Iseli Nurseries zapobiega się im np. poprzez profilaktyczne opryskiwanie fungicydami co 14 dni.

Aklimatyzacja

Po wznowieniu wzrostu przez zrazy (zwykle widać to już w maju) można rozpocząć wycinanie pędów bocznych lub całych podkładek.  W przypadku użycia małych zrazów na wysokich podkładkach, pozostawia się niekiedy na dłużej rozgałęzienia boczne poniżej miejsca szczepienia. W ten sposób roślina ma większą powierzchnię asymilacji i szczep szybciej się rozwija. Dopiero, gdy jego przyrost jest już pokaźny, pędy boczne podkładki usuwa się całkowicie. Taka metoda często wykorzystywana jest np. dla szczepionych na pniu cyprysików, żywotników czy jałowców.

Jesienią warto sprawdzić wiązania w miejscach szczepienia. Mimo korzystania z taśm ulegających rozpadowi, po kilku miesiącach, zdarza się bowiem, że niektóre ich fragmenty ściskają miejsce szczepienia.

 Szczepy pozostają pod osłonami zazwyczaj do lata, do czasu zakończenia wzrostu. Potem, przenosi się je do kontenerowni, gdzie kontynuowana jest dalsza uprawa. Najlepiej robić to w pochmurne dni lub stosując przez jakiś czas cieniowanie. Częściej jednak szczepy wysadzane są na zagony polowe, gdzie rosną znacznie szybciej niż w pojemnikach. Wtedy wykopywane są i sadzone do kontenerów dopiero na sezon (kilka miesięcy) przed planowaną sprzedażą. To wystarcza, aby korzenie dobrze przerosły podłoże w doniczkach.