Grab pospolity – produkcja i zastosowanie

Graby – skąd ich popularność?

Wynika z kilku powodów. Po pierwsze ogrody są coraz mniejsze, a ulice przeważnie węższe. W takich miejscach doskonale odnajdują się zajmujące niewiele powierzchni formy kolumnowe. Dodatkowo grab jest odporny na mróz, tolerancyjny wobec podłoża oraz dostępu wody. Chociaż gatunek ten preferuje raczej ciężkie i żyzne, umiarkowanie wilgotne gleby o obojętnym odczynie pH, łatwo adaptuje się do warunków mniej korzystnych. Zadomowiony znosi podłoże zarówno wilgotne, jak i suche. Jest odporny na wiatr i dość dobrze toleruje zanieczyszczone miejskie podłoże. Jest więc prawie idealnym kandydatem do miast, zwłaszcza w czasach zmieniającego się klimatu.

Formy szpalerowe i żywopłotowe są dość odporne na błędy i zaniedbania w cięciu. Nawet stare okazy dobrze regenerują po przycięciu. Po dekadach sadzenia żywopłotów z żywotnika ‘Smaragd’ klienci coraz częściej pytają, co zamiast? Grab jest dla nich atrakcyjną alternatywą. Można z niego tworzyć żywopłoty i szpalery, wąskie lub szerokie, wysokie lub niskie. W miastach coraz częściej znajduje też zastosowanie, nie jako typowy żywopłot, ale np. geometryczne, szerokie bryły pokrywające większe powierzchnie. Doskonale komponują się one zwłaszcza z nowoczesną architekturą.

Wreszcie, grab jest wdzięcznym materiałem szkółkarskim. Stosunkowo łatwo się rozmnaża, szybko i dobrze rośnie oraz prawie nie choruje. Nie ma też zbyt wielu szkodników. Czasem większe szkody poczynić może pordzewiacz grabowy. Zwykle jednak problem ten dotyczy okazów posadzonych na zbyt suchych stanowiskach lub cierpiących na niedostatek wody.          

Dominują trzy odmiany kolumnowe

Dzisiejszą produkcję szkółkarską grabu pospolitego prawie zdominowały trzy odmiany: ‘Fastigiata’, ‘Frans Fontaine’ oraz ‘Lucas’. Wszystkie w młodości tworzą wąskie formy kolumnowe oraz stosunkowo szybko rosną.

‘Fastigiata’. To jedna z najczęściej sadzonych odmian kolumnowych, znaleziona w Niemczech w XIX w. W młodości rośnie szybko i tworzy wąskie korony. Zwykle zachowuje się tak przez około 10 lat po posadzeniu. Gdy jednak drzewo osiągnie wysokość 9-11 m zazwyczaj przestaje rosnąć w górę, a jego korona zaczyna się poszerzać. Docelowo może osiągnąć średnicę 9-11 m, co powoduje, że zanika jej kolumnowy pokrój. Zbyt gęsto posadzone drzewa łączą się koronami i przesłaniają widok. O tym należy pamiętać podczas planowania nasadzeń.

‘Frans Fontaine’.  Odmiana grabu pospolitego znaleziona w Belgii w połowie XX wieku. W młodości trudna do rozróżnienia od odmiany ‘Fastigiata’. Ma nad nią tę przewagę, że lepiej sprawdza się na wąskich ulicach. Do końca zachowuje bowiem swój węższy pokrój. Stare okazy mogą osiągać wysokość 10,5 m. Jednak średnica ich koron nie przekracza zwykle 4,5 m.

‘Lucas’. To stosunkowo nowa odmiana, znaleziona na początku XXI w. w Belgii przez Louisa Houtmeyersa. Drzewa osiągają wysokość około 10 m, przy średnicy zaledwie 3 m. Lepiej nadają się więc do niewielkich przestrzeni. Rosną jednak wolniej niż ‘Fastigiata’ oraz ‘Frans Fontaine’. Z tego powodu ich produkcja w szkółce jest dłuższa i droższa.

Mniej znane kolumnowe

‘Columnaris’. Stara, bardzo powoli rosnąca odmiana. Pokrój początkowo ma kolumnowy, w starszym wieku jajowaty. Stare okazy mogą dorastać do wysokości około 7,5 m przy średnicy około 3 m. Prawie nie wymaga cięcia. Idealna do małych ogrodów prywatnych jako ciekawa forma geometryczna. Utrzymuje bardzo ładny odcień zieleni aż do jesieni, gdy jej liście przebarwiają się na żółto. 

‘Columnaris Nana’. Nieco zapomniana odmiana grabu, która doskonale nadawałaby się obecnie do sadzenia w pojemnikach. W wieku 20 lat może osiągnąć wysokość 3 m, przy średnicy zaledwie 1 m. To świetna alternatywa dla kolumnowych grabów, często obecnie sadzonych w miastach w dużych pojemnikach w miejscach reprezentacyjnych. Dobrze sprawdzi się także w małych ogrodach przydomowych oraz w zieleni osiedlowej, gdzie prawie nie wymaga późniejszej pielęgnacji.

‘Monumentalis’. Odmiana kolumnowa o bardzo wolnym wzroście. Nie osiąga dużych rozmiarów. Dorasta do wysokości 4-6 m i średnicy około 1,5 m. Długo zachowuje wyraźny przewodnik, od którego pod ostrym kątem odchodzą pędy boczne.

Emerald Avenue® ( ‘JFS-KW1CB’). Nowa odmiana z 2011 r. uzyskana w szkółkach  J. Frank Schmidt& Son Co. w Oregonie w stanach Zjednoczonych. W tym kraju polecana jako drzewo alejowe na stosunkowo szerokie ulice. Tworzy korony szeroko stożkowate do jajowatych o wysokości 12 m przy średnicy 9 m. Bardzo łatwo wyprowadza centralny przewodnik.  Zdaniem wielu projektantów krajobrazu z USA, w nasadzeniach rośnie zdrowiej i szybciej niż ‘Fastigiata’. Tworzy także lepiej rozłożone niż u tej odmiany piętra gałęzi, które wyrastają pod lepszym kątem. Odmiana wyselekcjonowana, jako wyjątkowo dobrze znosząca upał. Nawet w gorące lata drzewa zachowują zdrowy, żywo zielony kolor.     

Liście już nie tylko żółte jesienią

Prawie wszystkie odmiany grabu pospolitego zmieniają jesienią barwę liści z żółtej na zieloną. Długo trwały poszukiwania odmiany, której liście przebarwiałyby się na kolor czerwony. Taką cechę wykazuje grab pospolity ROCKHAMPTON RED/‘Lochglow’^PBR. Tę odmianę znalazł w swojej szkółce Mount Pleasant Trees w Wielkiej Brytanii  Geoff Locke przed około 20 laty. Jej największą ozdobą są liście, które jesienią zmieniają kolor na pomarańczowo-czerwony. Drzewa mają typowy pokrój dla grabu pospolitego. Tworzą korony jajowate. Dorastają do wysokości 25 m przy średnicy około 20 m. W formie drzewiastej nadają się do sadzenia w parkach i na terenach zieleni. Poza tym można z nich tworzyć żywopłoty oraz formy wielopniowe.

Rozmnażanie z nasion

Grab pospolity na żywopłoty lub podkładki rozmnaża się z nasion. Sadzonkowanie nie przynosi dobrych rezultatów w przypadku tego gatunku. Obecnie produkcją młodzieży zajmują się zazwyczaj wyspecjalizowane szkółki. Polskie gospodarstwa w taki materiał zaopatrują się przeważnie w Holandii i Belgii.

Jak informowali mnie w ubiegłym roku producenci ze szkółki Jongelen Plants z Holandii, Polska stała się obecnie jednym z ich największych odbiorców siewek grabu. Szkółka Jongenelen Plants od 45 lat produkuje roślin z „gołym” korzeniem na powierzchni około100 ha. To materiał, który może być sprzedawany do tworzenia żywopłotów, zalesiania, ale także jako „młodzież” do dalszej produkcji. Właśnie ten ostatni kierunek rozwija się ostatnio najmocniej. Materiał używany dalej do uprawy polowej lub w pojemnikach trafia z tej szkółki, oprócz Holandii, m.in. do Niemiec, Polski, Francji czy Belgii. Polscy szkółkarze zaopatrują się tutaj najczęściej w graby. Drugie miejsce pod tym względem zajmuje ligustr pospolity ‘Atrovirens’.

Dobrej jakości siewki

Nasiona grabów zbiera się jeszcze „na zielono”, zazwyczaj we wrześniu. Zebrane później wymagają stratyfikacji przed wiosennym siewem, a mimo to często przelegują do kolejnej wiosny. Z tego powodu lepszy jest siew wczesnojesienny. Na zagony o szerokości 1,25 m sieje nasiona w pięciu rzędach.  Po roku uprawy, jesienią dwa rzędy są wykopywane i szkółkowane w inne miejsce. Dostęp światła i odpowiednia rozstawa to niezbędne warunki otrzymania materiału dobrej jakości. Graby oferowane są z tej szkółki jako siewki dwuletnie lub dwuletnie raz szkółkowane (1 + 1). Michel Jongelen zwracał uwagę, że powinny mieć prosty przewodnik, liczne rozgałęzienia boczne i silny system korzeniowy. Aby uzyskać taki materiał ważnym zabiegiem jest przycinanie roślin. Dotyczy to zarówno ich części nadziemnej, jak i korzeni. Część nadziemna jest przycinana w trakcie sezonu zazwyczaj 2 lub 3 razy. Korzenie przycina się natomiast raz w roku na przełomie września i października. 

Aby rośliny były w stanie utworzyć szybko dobry materiał handlowy muszą mieć dostęp do odpowiedniej ilości składników pokarmowych. W tej szkółce stawia się na wymieszanie gleby z kompostem i obornikiem przed siewem nasion. W trakcie uprawy w kolejnych latach w marcu podaje się posypowo nawóz organiczny o długim działaniu, belgijskiej firmy DCM. Zawiera on m.in. mączki kostną i rybną oraz przetworzone wytłoki z buraków cukrowych.  Nawożenie mineralne jest jedynie uzupełnieniem, gdy widać, że roślinom czegoś brakuje. Po każdym 3-letnim cyklu uprawy pole jest obsiewane roślinami na zielony nawóz (aksamitki, mieszanki traw).

Kopanie materiału w tej szkółce rozpoczyna się w końcu października i trwa do kwietnia. Rośliny są następnie sortowane, pakowane w pęczki i trafiają do chłodni, gdzie utrzymywana jest temperatura -2^OC.   

Odmiany – przez szczepienie

Odmiany grabów rozmnaża się przez szczepienie na siewkach gatunku. Zwykle wykorzystuje się podkładki uprawiane w pojemnikach przez jeden sezon. Szczepi się je pod osłonami wczesną wiosną na podpędzonych podkładkach. Wykorzystywane są metody na stosunek, przystawkę boczną lub w tzw. sarnią nóżkę.

W Holandii graby szczepi się także często we wrześniu wykorzystując trzypąkowe, ulistnione zrazy. Aby zmniejszyć transpirację, liście na zrazach skraca się o połowę. Szczepy ukorzenia się w tunelach foliowych pod dodatkowym okryciem z folii, aby zwiększyć wilgotność.       

Tak uzyskane szczepy uprawia się zazwyczaj w gruncie, gdzie rosną szybciej niż w pojemnikach. Aby uzyskać zwarty pokrój nawet odmiany kolumnowe są co roku przycinane. Można tworzyć formy rozgałęzione od samego dołu lub dopiero na zamierzonej wysokości.

Najczęściej na sezon przed sprzedażą drzewa przeznaczane jako alejowe są wykopywane, przesadzane do pojemników i uprawiane na kontenerowni. Duże formowane okazy uprawia się zwykle w szkółce jedynie z przycinaniem korzeni i sprzedaje z bryłą korzeniową. Często produkowane w Holandii „rzeźby” lub łuki z grabów uprawiane są w postaci kilku lub kilkunastu roślin, które przed kopaniem są numerowane i oferowane wraz z instrukcją sadzenia, aby odtworzyć zamierzony efekt.

Graby wymagają późniejszej pielęgnacji

Klientom należy uświadamiać, że grab w formie szpaleru, żywopłotu czy nawet drzewa kolumnowego będzie wymagał okresowego przycinania lub formowania. Bez takich zabiegów szybko straci efekt i przerośnie miejsce dla niego przeznaczone. Nawet najczęściej obecnie sadzone graby ‘Fastigiata’ i ‘Frans Fontaine’ powinny być okresowo przycinane dla zachowania wąsko stożkowatego kształtu.