Szkółka formowanych drzew i krzewów Johana van Overbeeka z regionu Oirschot w południowowschodniej Holandii powstała w 1989 r. Obecnie, z 35-letnim stażem działalności, zalicza się do największych gospodarstw oferujących ozdobny drzewiasty materiał formowany w tym kraju.

Pół na pół alejowe i formowane

Jak na firmę produkującą drzewa alejowe gospodarstwo nie jest zbyt duże. Liczy około 35 ha, z czego na 50% powierzchni produkuje się okazy formowane.  Resztę terenu zajmują typowe drzewa alejowe. Podczas wizyty właściciel tłumaczył, dlaczego zdecydował się na taką specjalizację. W tym przypadku każdy okaz jest unikatowy. Cena starego drzewa o ciekawie ukształtowanej formie może sięgać ceny kilkudziesięciu standardowych drzew alejowych. Dodatkowo, te ostatnie mają przeważnie limit czasu, po którym trzeba je sprzedać. Tymczasem egzemplarz formowany z wiekiem tylko zyskuje na wartości i może spokojnie przeczekać np. czasy chwilowego zastoju na rynku. Jak żartował J. van Overbeek, jedynym na co trzeba uważać, jest to, żeby finalne rozmiary sprzedawanego drzewa pozwoliły na jego transport typowym samochodem ciężarowym. 

Szpalery i bryły geometryczne

W produkcji dominuje kilka typowych form drzew. Mogą to być na przykład płaskie szpalery, czyli ekrany tworzone przez rozpinanie gałęzi drzew na ramach bambusowych. Gdy takie okazy mają służyć jako niskie parawany, pierwsze piętro szpaleru jest formowane tylko trochę powyżej poziomu ziemi. W tym przypadku najpopularniejsze są graby, lipy, derenie jadalne i parocje perskie. Wysokie ekrany uzyskuje się przez podwiązywanie do bambusowych kratownic koron drzew z ukształtowanym wcześniej pniem. To najczęściej klony polne (A. campestre) ‘Elsrijk’, grab zwyczajny (Carpinus betulus) i jego odmiana ‘Fastigiata’, buki pospolite (Fagus sylvatica), platany (Platanus sp.) oraz lipy (Tilia sp.). O ile niskie szpalery można formować już po posadzeniu rośliny w szkółce, w przypadku tych wysokich robi się to zazwyczaj wstępnie jeszcze w hali przed posadzeniem drzewa.  

Drugim popularnym produktem są formy geometryczne: stożki, sześciany, prostopadłościany i kule. Mogą być formowane od samej podstawy  z grabów, buków, wiśni (Prunus sp.), jabłoni (Malus sp.), dereni jadalnych (Cornus mas) czy lip. Można je też tworzyć na pniu wykorzystując klon polny ‘Elsrijk’, dąb błotny (Quercus palustris), grab pospolity i jego odmianę  ‘Fastigiata’, dereń jadalny, wiśnię ‘Umineko’, lipę drobnolistną (T. cordata) ‘Böhlje’ i ‘Winter Orange’ oraz europejską (T. x europaea) ‘Pallida’.

Kandelabry i parasole

Dla niektórych taksonów wybiera się formy kandelabrowe, np. dla platanów i lip (dawniej też jesionów – Fraxinus sp., które obecnie nie są popularne ze względu na choroby grzybowe).

Parasole formuje się z kolei z grabów, ambrowców balsamicznych (Liquidambar styraciflua), platanów, jabłoni, dębu błotnego i lip. Do formy miotlastych na pniu wykorzystywana jest wierzba biała (Salix alba) i jej odmiana ‘Chermesina’.     

W ostatnich latach bardzo wzrosła także popularność ozdobnych drzew wielopniowych.

Zestawy dwóch i więcej okazów

Jeszcze bardziej ekskluzywnymi produktami są formy uzyskiwane przez formowanie kilku roślin przeznaczonych do późniejszego sadzenia razem. Najprostsze z nich to łuki oraz formowane pod kątem prostym „bramy”. Uzyskuje się je z dwóch okazów. Najpopularniejsze są łuki ozdobne z liści, do których produkcji używa się grabów pospolitych, buków pospolitych oraz odmian tych gatunków. Można też tworzyć takie formy z gatunków dekoracyjnych nie tylko z liści, ale także z kwiatów (np. wiśni ‘Umineko’ czy dereni jadalnych), a nawet owoców (dereń jadalny).

Altany w kształcie igloo tworzone są z kilku modułów z grabów lub buków. Dla niektórych okazów docelowa forma bywa też wybierana indywidulanie. W ten sposób powstają np. płynnie ukształtowane zestawy żywopłotowe na pniu lub dwa czy więcej drzew połączonych wspólną koroną. 

Różne taksony na różne formy

Rośliny przeznaczone do formowania kupowane są w szkółkach drzew w Holandii. To zazwyczaj kilkuletnie okazy o obwodzie pnia 8–10 cm. W asortymencie drzew formowanych dominuje kilka podstawowych taksonów oraz wiele odmian. Do nich zaliczają się m.in. graby pospolite i ich odmiany ‘Fastigiata’, ‘Lucas’ oraz ‘Purpurea’. Na drzewa parkowe wykorzystywany jest też mało znany u nas grab japoński (C. japonica) o szerokim pokroju korony  i ciekawych owocostanach. Te ostatnie przypominają nieco szyszki chmielu. Z buków najważniejsze w produkcji okazów formowanych są buk pospolity i jego odmiana czerwonolistna ‘Atropunicea’.

Najbardziej przydatna do tego typu produkcji odmiana ambrowca balsamicznego to ‘Worplesdon’, z klonów – klon Freemana (Acer x freemanii) AUTOMN BLAZE, a perełkowca japońskiego (Styphnolobium japonicum) – ‘Regent’. Sporo formuje się także okazów lipy drobnolistnej i dębu błotnego. Popularne są także platan klonolistny (P. hispanica) i jego odmiany ‘Huissen oraz ‘Malburg’ oraz platan wschodni (P. orientalis) z odmianą ‘Minaret’.

Z gatunku kiedyś niszowego, obecnie bardzo ważnym stała się parocja perska (Parrotia persica) i jej odmiana ‘Bella’. W szkółce można też zobaczyć kształtowane ozdobne jabłonie. Do tego celu wykorzystywane są w tej szkółce odmiany Malus ‘Everest’ i ‘Red Sentinel’, jabłoń jagodowa (M. baccata) ‘Street Parade’ oraz jabłoń japońska (M. toringo) ‘Scarlett’. Z wiśni ozdobnych najbardziej przydatna okazała się kolumnowa odmiana ‘Umineko’, z której można tworzyć bardzo ciekawe wąskie stożki, ale takze łuki. W przypadku brzóz silne cięcie, zdaniem J. van Overbeeka, znosi tylko jeden gatunek – brzoza Ermana (B. ermanii). W tej szkółce uprawia się jej odmianę  ‘Holland’, która tworzy gęste owalne korony.

Murawa i kwitnące rośliny w szkółce

Drzewa przeznaczone do formowania sadzi się w rzędzie co 2–2,5 m. Rzędy oddalone są od siebie co 2,7 m. W rzędach z chwastami walczy się mechanicznie i za pomocą herbicydów.  W międzyrzędziach wysiewana jest natomiast trawa, którą właściciel uważa za bardziej przyjazną dla gleby niż ugór. 

Aby ograniczyć użycie pestycydów wykorzystywane są metody sprzyjające środowisku. Kwatery po wykopaniu drzew nie są od razu przeznaczane pod nowe nasadzenia. Najpierw obsiewa się je aksamitkami rozpierzchłymi lub specjalną mieszanką roślin kwitnących. W Holandii jest ona dostępna dla szkółkarzy i innych ogrodników pod nazwą handlową Luma. Składa się z nasion pięciu gatunków jednorocznych: facelii, łubinu, olejarki abisyńskiej (Guizotia abyssinica), rajgrasu oraz ślazu. Wspomniane rośliny poprawiają strukturę gleby, aksamitki działają dodatkowo ograniczająco na szkodliwe nicienie, a olejarka ma wspomagać grzyby mikoryzowe. Wszystkie mają wabić pożyteczne owady, co zmniejsza zagrożenie szkodnikami.

Tylko mocne cięcie gwarantuje dobry rozwój

W sezonie drzewa są wielokrotnie przycinane. Jak mówi właściciel, przy tym typie produkcji złotą zasadą jest to, że tylko intensywne cięcie gwarantuje dobry rozwój. Oprócz cięcia, w sezonie podwiązuje się elastycznymi wężykami do bambusowych rusztowań także te gałęzie, które mają docelowo pozostać. Ponieważ wiele prac prowadzonych jest w koronach, w gospodarstwie wykorzystywane są samobieżne platformy MDE ułatwiające prace na wysokości.

Formowaniem przez cały sezon zajmuje się właściciel i trzech stałych pracowników. Dodatkowych trzech potrzebnych jest od jesieni do wiosny, gdy trwa wykopywanie i spedycja. W tym gospodarstwie wszystkie drzewa kopane są maszynowo za pomocą urządzeń firmy Pazzaglia. Bryły korzeniowe zabezpiecza się jutą i metalową siatką. Najstarsze okazy przeznaczone do sprzedaży mają nawet ponad 20 lat. Aby utrzymać ich system korzeniowy w zwartej formie, co dwa lata przycina się go po bokach.