Drzewa formowane

Okazy przeznaczone do formowania zaczynają życie w szkółkach jak wszystkie inne drzewa. Posadzona w kwaterach polowych „młodzież” jest w standardowy sposób uprawiana, nawożona i nawadniania aż do osiągniecia odpowiedniej wysokości i średnicy pnia.

Na kwaterach polowych

Dla części drzew formowanie zaczyna się jeszcze na kwaterach polowych, na których od razu umieszcza się przy drzewach stelaże (najczęściej bambusowe, rzadziej metalowe), do których przywiązywane są rosnące pędy, a te wystające poza zamierzony obrys są usuwane. Mniejsze okazy przycina się i podwiązuje z ziemi, w przypadku wyższych – ułatwieniem są samobieżne platformy szkółkarskie. W ten sposób produkuje się tez najczęściej formy szpalerowe, w których pędy pozostawiane są od samej podstawy drzewa.  

Lub w hali logistycznej

Druga metoda, często wykorzystywana w Holandii polega na wyborze z kwatery polowej drzew alejowych egzemplarzy o najprostszych pniach oraz odpowiednio rozłożystych koronach. Zwykle są one znakowane w szkółce w trakcie sezonu wegetacyjnego, a jesienią wykopywane (z bryłą korzeniową lub bez) i przewożone do pomieszczeń logistycznych, w których odbywa się proces formowania na specjalnych ramach. Praca w hali logistycznej jest o tej porze roku łatwiejsza niż na zewnątrz, ponadto nie trzeba wtedy używać platform czy innych wysięgników, a formowanie połączyć ze szkółkowaniem.  

 W Holandii formowaniem zajmują się zwykle wykwalifikowane zespoły dwóch lub trzech pracowników. Pierwszym etapem form jest oczyszczenie pnia ze wszystkich pędów do zamierzonej wysokości, na której ma zaczynać się korona. W przypadku dzrew szpalerowych popularne standardy to najczęściej 120 cm, 150 cm, 160 cm, 180 cm, 200 cm i 210 cm. Na Zachodzie dobierane są one zazwyczaj do wysokości ogrodzeń, ponad które wystawać ma rozpięta na płasko korona, przesłaniając widok do ogrodu. Wysokość pnia nie dotyczy drzew w formie parawanów, które produkuje się bez usuwania gałęzi od podstawy pnia.  

Po oczyszczeniu pni korona drzewa rozkładana jest na przygotowanej wcześniej ramie z bambusa, tak aby pień znalazł się w jej centralnej części, z najniższymi gałęziami u podstawy ramy. Pień podpiera się zwykle na jakimś miękkim materiale, aby go nie uszkodzić. Prace zaczynają się od starannego przywiązania pnia do rusztowania. Dopiero następnie gałęzie korony są ostrożnie rozkładane na płasko na ramie i przywiązywane do niej za pomocą miękkiego, rozciągliwego materiału (najczęściej wężyka szkółkarskiego), tworząc siatkę pędów ściśle pokrywającą stworzony ekran. Zazwyczaj wymiary docelowe korony szpalerowej to 2 x 2 m lub 1,8 x 2 m.   

Po zakończeniu tego etapu formowania następuje kontrola jakości i drzewa trafiają do przechowalni albo od razu z powrotem na pole, gdzie są ponownie sadzone i uprawiane przez kolejne lata (średnio do 5, zależnie od tempa wzrostu poszczególnych gatunków, ale czasami nawet 12 lat). W każdym nowym sezonie młode przyrosty są przywiązywane do ramy lub przycinane, tworząc coraz bardziej zwięzły płaski ekran. Jego docelowa „głębokość” zależy od gatunku i przeciętnie powinna wynosić 30-40 cm. U jednych dzrew dobrej jakości szpaler można uzyskać już po roku produkcji w szkółce, u innych, o wolniejszym tempie wzrostu wymaga to znacznie więcej lat. Drzewa z pełni ukształtowaną w szkółce koroną szpalerową (lub innego kształtu) powinny być u klienta w ogrodzie cięte w celu utrzymania kształtu raz lub czasem dwa razy w roku.

Obecnie popularne są nie tylko szpalery z koroną na pniu, ale także z taką od samej podstawy, które można wykorzystywać jako przesłony w ogrodzie.

Materiał na ramy

Bambus jest zdecydowanie najczęściej używanym materiałem do tworzenia szkieletów formowanych drzew i krzewów. To materiał lekki, stosunkowo tani, wytrzymały na ściskanie i rozciąganie, a przy tym elastyczny. Pozostawiony w szkółce czy ogrodzie szybko zmienia kolor na srebrzysto-szary całkowicie wtapiając się w liście i gałęzie, które wspiera. Ewentualne uszkodzenia ramy z bambusa łatwo można naprawić. Żywotność tego materiału jest na tyle długa, że powinna zwykle wystarczyć do czasu, gdy formowana korona nabierze wystarczającej sztywności, aby dodatkowe podparcie nie było jej już potrzebne.

Rzadziej i zwykle w celu uzyskania bardziej wyszukanych form używane są konstrukcje metalowe. Są one popularne np. w szkółkach we Włoszech, które specjalizują się w roślinnych „rzeźbach”, najczęściej z gatunków iglastych lub zimozielonych. W tym przypadku proces formowania częściej prowadzony jest na roślinach uprawianych w pojemnikach. Włosi używają także metalowych stelaży, np. do produkcji w szkółce grabów, cisów, ligustru, czy innych gatunków ciętych w stożki, przycinając tylko pędy wyrastające poza stelaż. W przypadku skomplikowanych, zielonych stelaże pozostają zwykle na stałe.    

 Najpopularniejsze na szpalery

Ambrowiec balsamiczny (Liquidambar styraciflua)

(Buk pospolity (Fagus sylvatica) i jego odmiana ‘Atropunicea’

Cis pospolity (Taxus baccata)

Cis pośredni (Taxus media) ‘Hicksii’

Dereń jadalny (Cornus mas)

Glediczja trójcierniowa (Gleditsia triacanthos)

Głóg pośredni (Crataegus ×media) ‘Paul Scarlet’

Grab pospolity (Carpinus betulus) i jego odmiana ‘Lucas’

Jabłonie ozdobne (Malus), m.in. ‘Everest’, ‘Scarlett’

Klon polny (Acer campestre) ‘Elsrijk’ i ‘Huibers Elegant’

Lipa drobnolistna (Tilia cordata) ‘Rancho’

Parocja perska (Parrotia persica)

Platan wschodni (Platanus acerifolia)

Wiśnia piłkowana (Prunus serrulata) ‘Kanzan’